Pierwsze ślady stałego pobytu człowieka na terenie obecnej gminy Ryczywół, podobnie jak na obszarach przyległych, pochodzą głównie z epoki neolitu (młodszej epoki kamiennej - 4200-1700 r. p.n.e.). W tym czasie nastąpiło przejście z koczowniczego na osiadły tryb życia, co wiązało się równocześnie z zastąpieniem dotychczasowej gospodarki zbieracko-łowieckiej przez prymitywne jeszcze rolnictwo. Powszechna stała się wówczas umiejętność wytwarzania ceramiki glinianej z miejscowego surowca oraz wyrób narzędzi i broni z kamienia polnego. Na podstawie odnalezionych materiałów archeologicznych można przypuszczać, że prehistoryczne osadnictwo koncentrowało się w tym rejonie głównie w strefie pradoliny rzeki Flinty i jej dopływów. Jedne ze starszych stanowisk datowane zostały na okres neolitycznej kultury pucharów lejkowatych, zwanej tak od wytwarzanych, charakterystycznych naczyń glinianych: pucharków bez uszek, amfor z cylindryczną szyjką, dzbanków z jednym uchem oraz dużych workowatych naczyń. Niektóre ze stanowisk dowodzą ciągłości osadniczej datowanej od epoki pucharów lejkowatych poprzez kulturę łużycką i przeworską aż do okresu średniowiecza. Np. w Boruchowie na uwagę zasługuje kompleks osadniczy kultury łużyckiej, przeworskiej oraz prapolskiej. Na pozostałym obszarze gminy Ryczywół wśród stanowisk archeologicznych, typowych dla tej części Wielkopolski, zdecydowanie dominują ślady kultury łużyckiej (1000-400 r. p.n.e.). Z okresu wczesnego średniowiecza, dobrze zachowane grodzisko typu pierścieniowatego pozostało w Nininie - nad rzeką Flintą, w pobliżu toru kolejowego - zachowany został wyraźny ślad w postaci wzniesienia o średnicy ok. 45 m i wysokości 6 m.
Na przełomie XI/XII w. tereny na linii Warta - Noteć były miejscem stałych walk. Pierwotnie polskie, później - zapewne po upadku Mieszka II - dostały się w ręce Pomorzan. Dawny stan posiadania państwa polskiego na północy przywróciło dopiero panowanie Bolesława Krzywoustego, który opanował linię Noteci w pierwszym okresie wojny w 1102 r. Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Wielkopolska i Pomorze przypadły Mieszkowi Staremu. Po jego śmierci w Wielkopolsce rozgorzały zacięte walki między Władysławem Odonicem (wnukiem Mieszka Starego) a Władysławem Laskonogim (stryjem Odonica), później między Odonicem i Henrykiem Brodatym. Ziemie nadnoteckie opanował Odonic. Po nim przeszły w posiadanie Bolesława Pobożnego, następnie Przemysła II.
W czasach formowania się wczesnofeudalnego państwa polskiego wykształcił się około XI w. system kasztelanii z kasztelanem na czele, jako podstawowych jednostek państwowego zarządu lokalnego. Kasztelania tworzyła okręg grodowy pełniący funkcje wojskowe, administracyjne, sądownicze oraz zarządu dóbr książęcych znajdujących się w obrębie jej granic. W XIII w. na obszarze gminy Ryczywół graniczyły ze sobą dwie kasztelanie: od wschodu - rogozińska oraz od zachodu - czarnkowska. Obecnie trudne jest dokładne określenie granic poszczególnych kasztelanii. Orientacyjnie granica między kasztelanią rogozińską a czarnkowską biegła na linii miejscowości: Tłukawy, Zawady i Ludomy.
Na przełomie XIII w. i XIV w. zmalała rola i znaczenie kasztelanii. W zjednoczonym państwie polskim królowie Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki wprowadzili nowy podział administracyjny. Obszar państwa podzielono na powiaty i województwa. Od tego czasu tereny leżące na zachód od linii Pobiedziska-Rogoźno-Szamocin należały do województwa poznańskiego, natomiast ziemie leżące na wschód - tworzyły województwo kaliskie (powiaty kcyński i gnieźnieński). Obszar obecnej gminy Ryczywół należał do województwa i powiatu poznańskiego. Z czasem przestał istnieć dawny podział na kasztelanie. Z dóbr królewskich utworzono starostwa. Powstawały liczne wsie królewskie tworzące zwarte kompleksy dóbr, zarządzane w imieniu władcy przez starostę generalnego Wielkopolski. Jednak już w 2 poł. XIV w. rozpoczął się proces wyłączania określonych dóbr spod gestii starosty generalnego i tworzenia tzw. starostw niegrodowych lub inaczej tenut (dzierżaw). Powstawały one przez zastaw lub dzierżawę dóbr królewskich innym osobom. Starosta niegrodowy (tenutariusz) łączył w sobie dwie funkcje: zarządcy określonych dóbr monarszych oraz zwierzchnika feudalnego wobec ludności zależnej, zamieszkałej na obszarze starostwa. W Wielkopolsce w czasach jagiellońskich powstało 28 starostw niegrodowych.
W 1368 r. król Kazimierz Wielki przekazał w dzierżawę braciom von Osten miasto Rogoźno z wsiami Gościejewo, Tłukawy, Bobrowniki oraz Podstolice. Fakt ten zapoczątkował powstanie starostwa niegrodowego w Rogoźnie (zaliczanego do najwcześniejszych w Wielkopolsce). W ten sposób północno-wschodnie tereny obecnej gminy Ryczywół (z miejscowościami Tłukawy i Zawada) weszły w skład nowo utworzonego starostwa rogozińskiego. Pozostałe ziemie obecnej gminy Ryczywół stanowiły prywatne własności szlacheckie, m.in. należały do jednego z możniejszych i znaczniejszych rodów magnackich w Wielkopolsce - rodziny Czarnkowskich.
W okresie średniowiecza międzyrzecze Warty i Noteci pokrywały nieprzebyte puszcze, rozciągały się bagna. Nieliczne osadnictwo powstawało głównie przy szlakach handlowych. Jedną z ważniejszych, była droga biegnąca południkowo z Poznania do Kołobrzegu, tzw. szlak solny. Posiadała ona na terenie Wielkopolski oprócz funkcji szlaku handlowego, również duże znaczenie administracyjne i strategiczne, łącząc najodleglejszą część województwa z jego stolicą. Szlak ten podobnie jak i inne drogi posiadał wiele lokalnych wariantów i odgałęzień. Osadnictwo średniowieczne na terenie obecnej gminy Ryczywół związane było właśnie z jednym z wariantów tego szlaku. Z Obornik trakt skręcał początkowo na północny-wschód ze względu na rozciągające się na północy niedostępne bagna i biegł przez Dąbrówkę Leśną do Ludom, gdzie w linii prostej prowadził przez Połajewo, Białężyn do Czarnkowa, bądź skręcał nieznacznie na wschód zahaczając o Ryczywół, następnie prowadził do Czarnkowa i dalej na północ w kierunku Trzcianki lub Ujścia. Przez Ryczywół prawdopodobnie prowadziło również połączenie Rogoźna z Czarnkowem.
Pierwsze wzmianki o najwcześniejszym osadnictwie zlokalizowanym na terenie obecnej gminy Ryczywół pojawiają się w średniowiecznych dokumentach. Najstarszą metrykę posiadają: wieś Krężoły, według tradycji założona w XIII w. oraz wieś Tłukawy, wymieniana w 1368 r. jako wieś królewska starostwa rogozińskiego. Na przestrzeni XIV w. rozpoczęto w celu pozyskania nowych urodzajnych terenów pod uprawy stopniowe karczowanie północno-wschodniej części Puszczy, w tym czasie założone zostały wsie: Ninino (1381 r.) oraz Ludomy (1389 r.). Średniowieczny rodowód posiada najprawdopodobniej również wieś Radom. W 1500 r. pojawia się informacja o wsi oraz folwarku Zawady. Na temat pozostałych miejscowości leżących na terenie obecnej gminy Ryczywół dostępne powszechnie materiały przytaczają wzmianki historyczne pochodzące z XVII w., XVIII w. i XIX w.
Ryczywół został założony jako miasto prywatne na pocz. XV w. na gruntach należących do starszej wsi Krężoły i pierwotnie nosił nazwę Nowy Ostrów. Najstarsza zachowana wzmianka w źródłach historycznych na temat Ryczywołu pochodzi z 1426 r. Nazwa Ryczywół oraz herb miasta przedstawiający czarną głowę wołu wywodzi się najprawdopodobniej od odbywanych tu targów bydła oraz licznych pasących się na zielonej równinie stad. O wielkości miasta świadczyła liczba wystawianych żołnierzy na potrzeby obronne kraju. Na wyprawę malborską w 1458 r. Ryczywół zobowiązany był wysłać 2 zbrojnych żołnierzy. W stosunku do innych miast tej części Wielkopolski była to liczba niewielka; dla porównania: Rogoźno wystawiało 15 żołnierzy, Ujście, Wałcz, Łekno i Wągrowiec - po 10, Czarnków - 6. Ryczywół należał więc do małych miasteczek Wielkopolski. Pierwszymi właścicielami Ryczywołu były Objezierscy i Kiszewscy. Rodziny te, należące do średniej szlachty, starały się czerpać z miasta jak największe korzyści. Natomiast możnowładcy przejawiali więcej troski starając się, by samorządność w ich prywatnych miastach była zbliżona do samorządu miast królewskich. Piotr Czarnkowski, kasztelan poznański został właścicielem Ryczywołu w oparciu o przywilej króla Zygmunta Augusta w 1565 r. Następnie miasto odziedziczył Andrzej Czarnkowski. Czarnkowscy otoczyli miasto opieką; otrzymało ono w tym czasie przywilej urządzania czterech jarmarków rocznie oraz prowadzenia księgi wójtowskiej. Kolejnymi właścicielami Ryczywołu byli Grudzińscy, również znani możnowładcy wielkopolscy. Od 1639 r. miasto należało do Stefana Grudzińskigo, który zapisał się nadzwyczajną hojnością dla miejscowego kościoła. W 1661 r. właścicielem został Stanisław Grudziński, który również wydał nowe przywileje dla miasta. Od 1679 r. nowym właścicielem Ryczywołu był Piotr Chełkowski, powiązany z Grudzińskimi poprzez małżeństwo. Sprowadził on do miasta zniszczonego po wojnach szwedzkich (słynny „potop szwedzki”) nowych osadników - przede wszystkim uchodźców z Niemiec - którzy założyli tzw. Nowe Miasto. W dotychczasowym rolniczym ośrodku jakim był Ryczywół, coraz większe znaczenie zyskiwało drobne rzemiosło i handel, powoli przybywało mieszkańców. Zmieniali się też jego właściciele: Henryk Pawiński (1684 r.), później Stanisław Skoraczewski, Kasper Modliborski, Paweł Pławinski, Tomasz Borucki oraz Franciszek Miecznikowski. Od 1741 r. miasto należało do rodziny Chmielewskich. Przez cały ten okres Ryczywół pozostawał jednak małym prywatnym miastem, a jego mieszkańcy zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny. Położenie przy bocznym szlaku handlowym, który z czasem stracił jeszcze na znaczeniu oraz częste zmiany właścicieli nie sprzyjały jego rozwojowi. Według pruskiej lustracji dokonanej po zajęciu ziem po III zaborze Polski w 1795 r. Ryczywół posiadał zaledwie 553 mieszkańców; w mieście było 69 domów, z których tylko jeden był murowany, murowane były też niektóre budynki dworskie. Pozostałe domy były drewniane, kryte słomą. Wśród rzemieślników występowali w tym czasie: szewcy, krawcy, kowale, kuśnierze, garncarze i cieśle. Chociaż przemysł sukienniczy w Ryczywole nie rozwinął się nigdy na większą skalę, w źródłach historycznych wymieniani są także tkacze trudniący się wyrobem sukna oraz kilkanaście warsztatów sukienniczych. Lustracja wymieniała również młynarza, szynkarza, golarza i piwowara oraz muzykantów.
Według tradycji pierwszy kościół w Ryczywole został wzniesiony wraz z założeniem miasta w 1 poł. XV w. Kościół ten wraz z plebanią został zniszczony
w pożarze w 1628 r. Na jego miejscu w 1645 r. ówczesny właściciel Stefan Grudziński wzniósł nową drewnianą świątynię; kościół był obszerny i posiadał 9 ołtarzy z cennymi obrazami. W 1774 r. z powodu złego stanu technicznego budowla ta została rozebrana i ok. 1790 r. zastąpiona niewielką kaplicą, rozbudowaną w 1803 r. Obecny kościół katolicki wzniesiony został w 1925 r. Parafia w Ryczywole była niewielka, wsie położone we wschodniej części obecnej gminy Ryczywół ciążyły w kierunku starostwa rogozińskiego. W XVII w. i XVIII w. do rozległej parafii rogozińskiej należały wsie: Tłukawy, Zawady, Ninino, Wiardunki i Boruchowo. W 1889 r. została utworzona parafia ewangelicka, która obejmowała Ryczywół oraz sąsiednie wsie; w tym samym czasie w północno-zachodniej części miasta wzniesiony został zbór ewangelicki. Trzecią grupę wyznaniową stanowili Żydzi. Od 1735 r. źródła historyczne potwierdzają istnienie w Ryczywole gminy żydowskiej. Najprawdopodobniej już w XVIII w. gmina posiadała w mieście własną świątynię oraz cmentarz zlokalizowany na terenie Łopiszewa.
W XIX w. wielkość i charakter Ryczywołu nie uległy zasadniczej zmianie. Liczba ludności wolno wzrastała: w 1808 r. wynosiła 600 osób, w 1860 r. - ok. 1100, a w 1912 r. Ryczywół liczył 1250 mieszkańców. Istniejące drobne rzemiosło pracowało głównie na potrzeby miasteczka oraz najbliższych wiosek. Jedynie zakład bednarski i koszykarski dostarczały swoje wyroby na powiat obornicki. W k. XIX w. (1896 r.) Ryczywół uzyskał połączenie kolejowe z Rogoźnem i Krzyżem, przyczyniło się to do niewielkiego rozwoju i ożywienia gospodarczego miasteczka. Na południowo-wschodnich obrzeżach zlokalizowany został zespół obiektów kolejowych wraz z niewielkim budynkiem dworca.
W XIX w., w okresie zaboru pruskiego, na tereny obecnej gminy Ryczywół, podobnie jak w całej północnej Wielkopolsce, następował systematyczny napływ kolonistów niemieckich. Osadnicy osiedlali się już w istniejących wsiach, zakładali też nowe osiedla na obszarach dotychczas niezamieszkałych. W ten sposób założone zostały wsie: Igrzyna, Gościejewko i Połajewice. Na przełomie XIX/XX w. miała miejsce również częściowa parcelacja wielkich majątków ziemskich, na rozparcelowanych gruntach powstały kolonie mieszkalne, np. kolonie w Tłukawach, w Skrzetuszu oraz wieś Lipa.
W 1919 r. na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego tereny obecnej gminy Ryczywół w całości zostały przyłączone do Polski. Część mieszkańców niemieckiego pochodzenia opuściła Ryczywół, podupadło miejscowe rzemiosło. Pogłębiająca się recesja sprawiła, że w 1934 r. doszło do odebrania miastu praw miejskich. Obecnie Ryczywół pozostaje niewielkim wiejskim ośrodkiem gminnym.
